İnsanda Sinir Sistemi

İnsanda Sinir Sistemi

► İnsan vücudunda saniyeler içinde düşünmek, yürümek, konuşmak, algılamak ve yorumlamak vb.bir çok olay aynı anda gerçekleşebilir.

► Bu kadar çok ve karmaşık olan bu olaylar birbirinden bağımsız ve kontrolsüz gerçekleşmez.

► Tüm bunların sorunsuz, düzenlive birbiriyle uyumlu olarak gerçekleşmesinde sinir sistemi rol oynar.

► İnsanda sinir sistemi iki ana kısımda incelenebilir. Bunlar;

1. Merkezi sinir sistemi

2. Çevresel sinir sistemidir.

1. Merkezi Sinir Sistemi

► Beyin ve omurilikten oluşur.

► Beyin ve omurilik vücudun iç ortamından ve dış çevreden gelen çeşitli uyartıları alır ve değerlendirir.

► Merkezi sinir sistemi motor nöronların hücre gövdeleri ve ara nöronlardan oluşur.

► Merkezî sinir sisteminde bulunan beyin ve omurilik; gri ve ak maddeden oluşur.

► Beyninin kabuk bölgesinde (korteksinde) gri madde bulunur. Gri madde nöronların hücre gövdeleri ve dendritlerden oluşur.

► Korteksin altında yer alan ak madde ise miyelin kılıflı aksonlardan oluşur.

► Merkezi sinir sisteminde bulunan beyin ve omurilik bağ dokudan oluşan 3 katlı koruyucu bir zarla çevrilidir.

► Kafatasının hemen altında yer alan bu zara Meninges Zarı denir.

► Menengez zarı üç katlı bir zar olup dıştan içe doğru; sert zar, örümceksi zar ve ince zardan oluşur.

► Sert zar kafatasının iç yüzeyine yapışıktır. Ancak omurilikteki omur kemiklerine yapışık değildir. Kan damarı taşımaz. Esnek değildir. Sert ve sağlam yapılıdır. Beyin bölümlerinin kafatası içindeki hareketlerini sınırlayarak hasar görmesini engeller.

► Örümceksi zar; bağ doku liflerinden oluşur. Bu sayede sert zar ile en alttaki ince zarı birbirine bağlar. Örümcek ağını andıran uzantıları nedeniyle böyle adlandırılmıştır.

► İnce zar; beynin bütün kıvrımlarını sarar. Beynin kan damarlarını taşıyan tabakasıdır. Bu nedenle beynin ihtiyacı olan oksijeni ve besinleri sağlar. İnce zar ile örümceksi zarın arası Beyin Omurilik Sıvısı (BOS) ile doludur. BOS; ince zarda bulunan kan damarlarındaki kan basıncının etkisiyle damarlardan çıkan sıvıdan oluşur.

► Beyin ve omuriliğe ait bazı hastalıkların tespit edilmesinde bu sıvı kullanılır.

► Bu sıvının görevleri şunlardır.

♦ Beyni vurma, çarpma gibi mekanik etkilere karşı korur.

♦ Kan ve sinir hücreleri arasında madde alışverişini sağlar.

♦ İyon değişiminin dengede kalmasını sağlar.

Merkezi Sinir Sisteminin Kısımları

1. Beyin

► Embriyonik dönemin henüz dördüncü haftasında ön beyin, orta beyin ve arka beyin olmak üzere beynin bölümleri şekillenmeye başlar.

► Beşinci haftayla birlikte ön beyinde uç beyin ve ara beyin gelişir.

► Arka beyin pons, beyincik ve omurilik soğanını oluşturacak şekilde farklılaşmaya başlar.

► Uç beynin diğer bölümlere göre orantısız ve hızlı büyümesi dış kısmın içe doğru kıvrılmasına neden olur.

► Böylece beynin iki yarım küresi (korteks, beyin kabuğu) oluşur.

► Gelişmiş bir insan beyni yaklaşık olarak 1,300 - 1,800 gram ağırlığındadır. (Bir filin beyni 5 kg.civarında olabilir.)

► Sinişr sisteminin en önemli kısmı ve merkezidir.

► Kendisine gelen iç ve dış bilgileri değerlendirerek emir verir ve bu emri ilgili birimlere gönderir. İlgili birimlerde ise (kas, salgı bezi vb) ise gerekli tepkiler oluşturur.

► Beynin büyüklüğü ile işlevi arasında bir ilişki yoktur. İnsanın zeka ve öğrenme yönünden daha gelişmiş bir canlı olması beyindeki kıvrımların fazla olmasından dolayıdır.

► Beyindeki yarık ve kıvrımların oluşmaması durumunda Lisensefali (düz beyin) denilen hastalık oluşur. Bu hastalığa embriyonik gelişim döneminde düzgün göç edemeyen nöronlar neden olmaktadır.

► Gelişimi tamamlamış bir insan beyni üç bölümden oluşur. Bunlar;

♦ Ön Beyin (Büyük Beyin)

♦ Orta Beyin

♦ Arka Beyin

Ön Beyin

► Beynin en büyük kısmını oluşturur.

► Beyine üstten bakınca ceviz şeklinde görülen iki parçalı yapıdır.

► Uç beyin ve ara beyin olmak üzere iki bölümden oluşur.

Uç Beyin (Beyin Kabuğu = Korteksi)

► Toplam beyin kütlesinin yaklaşık %80'nini oluşturan beynin en büyük kısmıdır.

► Sağ ve sol olmak üzere iki yarım küreden oluşur.

► Üst düzey davranışları (düşünme, hatırlama, hissetme gibi), bilinçli davranışların tamamını ve organlardan gelen uyarıları algılayan merkezleri bulundurur.

► Uç beyinden enine bir kesit alındığında;

♦ Dışta boz madde,

♦ İçte ak madde bulunur.

Boz madde; nöronların gövdelerinden, ak madde ise aksonlarından oluşur.

► Sağ ve sol olmak üzere iki yarım küreden oluşur.

Sağ yarım küre;

► Vücudun sol tarafıyla

Sol yarım küre ise;

► Vücudun sağ tarafıyla iletişim kurar.

► Beyin yarım küreleri birbirine üstten Nasırlı Cisim, denilen çok sayıda akson bağlantılarından oluşmuş yapılarla birbirine bağlanır.

► İki yarım kürenin birbiri ile haberleşmesini Corpus Callosum (Sinir Ağı Demeti) sağlar.

► Corpus callosum uç beyne gelen impulsların daha önce kazanılmış bilgilerle karşılaştırılmasını sağlar. Kişiler bu karşılaştırma sonucu kalıtsal yapılarına özgü tepki gösterir.

► Beyin yarım küreleri üzerinde Girus adı verilen çıkıntılar ve Sulkus adı verilen girintiler vardır. Girus ve sulkuslar uç beynin yüzey alanını genişletir.

► Beyin yarım kürelerini enine ayıran derin yarığa Rolando Yarığı denir. Rolando yarığının ön kısmında motor, arka kısmında duyu merkezleri bulunur.

► Uç beyin farklı görevleri yerine getiren dört loptan oluşmuştur. Bu loplar hem sağ hem de sol yarım kürelerde bulunur.

Uç Beynin Görevleri

► Beyin kabuğunda istemli kas hareketlerinin yapılması, duyu organlarından gelen duyuların algılanması, hafıza ve düşünme gibi görevleri yöneten merkezler vardır.

Ara Beyin

► Ön beynin bir parçası olan ara beyin Hipotalamus, Talamus ve Epitalamus kısımlarından oluşur.

Talamus

• Koku duyusu dışında kalan bütün duyuların toplanma ve dağılma merkezidir. Uyku sırasında beyin kabuğu ve talamus aktif değildir.
• Duyular burada sınıflandırılarak beyin kabuğundaki duyu merkezlerine iletilir.
• Korku ve stresli durumlarda yüz mimiklerinin oluşmasını sağlar.
• Beynin diğer bölgeleriyşe birlikte uyku ve uyanıklık durumunu düzenler.

Hipotalamus

• Hipofiz bezini ve iç organların çalışmasını kontrol eden merkezdir.
• Alt kısmında yer alan hipofiz bezinin aracılığıyla sinir sistemi ve endokrin sistem arasında bağlantı kurar.
• Hipotalamustaki nöronlardan salgılanan özel hormonlar (RF gibi) hipofiz bezinin çalışmasını düzenler.
• Uyarılan hipofiz bezi ise iç salgı bezlerinin çalışmasını düzenler.
• Bunlardan başka hipotalamus;
• Homeostatik dengenin sağlanmasında rol oynar.
• Açlık, tokluk, uyku, uyanıklık ve susamanın kontrolünü sağlar.
• Üreme davranışlarını düzenler.
• Vücut ısısnın ve kan basıncının düzenlenmesini sağlar.
• Heyecan, stres, kızgınlık, endişe duyma, zevk alma üzerinde etkilidir.
• Protein, yağ ve karbonhidrat metabolizmasını düzenler.

Epitalamus

• Talamusun arka kısmında yer alır.
• Epitalamusun uzantısı epifiz bezini oluşturur.
• Epifiz bezi melatonin hormonu salgılar. Melatonin karanlıkta salgılanan bir hormondur. Vücudun biyoritim olaylarını ve biyolojik saatin (sirkadiyen ritim) ayarlanmasını düzenler.
• Melatonin ayrıca ergenlik başlangıcının düzenlenmesinde görev alır.
• Ayrıca koku ile uyarılmayı ve kokuya karşı duygusal, içgüdüsel tepkiler verilmesini de kontrol eder.

Orta Beyin

► Ara beyin ile beyincik arasında yer alır.

► Dinlenme sırasında kasların hafif kasılı kalma durumu olan kas tonusunu ayarlar. Vücudun duruşunu belirleyen merkezleri içerir.

► Orta beyin beyin ve beyincik ile bağlantıları sağlayarak kas tonusunu ve vücut duruşunu düzenler.

► Görme ve işitme reflekslerini düzenler.

► Cismin görüntüsü tam belirmeden, başın görüntü yönüne doğru çevrilmesi orta beyinden düzenlenir.

► Yandan yaklaşan bir cismin görüntüsü henüz beyindeki görme merkezinde oluşmadan farkedilir ve baş o yöne çevrilir.

► Beklenmedik bir anda yüksek bir ses şiddetine karşı irkilme refleksini düzenler.

► Işık miktarına bağlı olarak göz bebeklerinin büyüme ve küçülmesini kontrol eder.

► Bir nesneyle ilgili bütün duyular burada bütünleştirilerek nesneyle ilişkilendirilir ve ön beyne aktarılır. Duyma olayında etkili olan tüm aksonlar burada sonlanır veya buradan geçer.

► Dopamin salgılayan nöronlara sahiptir. Buradaki nöronların hasar görmesi parkinson hastalığına neden olur.

Arka Beyin

► Beyincik, omurilik soğanı ve pons olarak üç farklı kısımdan oluşur.

Beyincik (Hayat Ağacı)

• Beynin alt kısmında bulunur. Beyin gibi iki yarım küreye ayrılmıştır.
• Dış kısmında Boz Madde, iç kısmında ise Ak Madde bulunur. Ak madde, boz madde içinde dallanmalar yapar. Bu yapı bir ağaca benzediği için Hayat Ağacı adını alır.
• Beyincik kas hareketleri arasındaki uyumu sağlar.
• İç kulaktaki yarım daire kanalları ve gözden gelen uyarılarla birlikte; iskelet kaslarının çalışmasını düzenler ve vücudun dengesini sağlar.
• Kaslardan, eklemlerden, iç organlardan, deriden, işitme ve görme duyularından gelen verileri toplayarak hatalı olanları düzeltir.
• El - göz koordinasyonu beyincik tarafından kontrol edilir.
• Bebekler beyincik gelişimi tamamlanmadığı için oturamaz, ayakta duramaz ve yürüyemezler.

Pons (Varoli Köprüsü)

• Sadece memelilerin beyninde bulunur.
• Beyin, beyincik ve omurilik soğanı arasında yer alır.
• Enine uzanan sinir liflerinden oluşur.
• Omurilik soğanı ile birlikte beyin yarım küreleri ve omurilik arasında impuls iletimini sağlar.
• Omurilik soğanı ile birlikte solunum merkezlerini, yutma, kusma, dolaşım, solunum gibi fonksiyonların kontrolünde görev alır.
• Ayrıca bilinçaltı olaylarını düzenler.
• Orta beyin, pons ve omurilik soğanı birlikte Beyin Sapını oluşturur.

Omurilik Soğanı (Hayat Düğümü)

• Omurilik ile pons arasında yer alan şişkin kısımdır.
• Beyinden çıkıp omuriliğe giden motor sinirler, omurilik soğanında çapraz yapar.
• Böylece beynin sağ yarım küresi vücudun sol tarafını, sol yarım küresi vücudun sağ tarafını kontrol eder.
• Dış kısmında Ak Madde, iç kısmında ise Boz Madde bulunur. Bu özelliği ile omuriliğe benzer.
• Soluk alıp verme, kan basıncı, kalp atış hızı, çiğneme, sindirim gibi yaşamsal olayların düzenlenmesini kontrol eder. Bu nedenle Hayat Düğümü de denir.
• Ayrıca yutma, kusma, çiğneme, hapşırma, öksürme gibi refleksleri de kontrol eder.
• Beyin sapı omurilik ile beyin arasında iletişimi sağlar.
• Ayrıca beyin sapı; kalp atışı, kan dolaşımı, uyku ve uyanıklık, dikkat ve solunum gibi yaşamsal olayların kontrol edilmesini de sağlar.

Omuriliğin Yapısı

• Beyinden farklı olarak dış kısmında Ak Madde, iç kısmında Boz Madde bulunur. Omurga içindeki ilik kanalına yerleşmiştir.
• Omuriliğin enine kesit alındığı zaman boz maddenin, ak madde içinde kanatlarını açan bir kelebek şeklinde olduğu görülür. Kanatların öne bakan kısmına Ön (Ventral) Boynuz, arkaya bakan uçlarına ise Arka (Dorsal) Boynuz denir.
• Omurilik sinirlerinin arka boynuza girdikleri yer Arka Kök, ön boynuzdan çıktıkları yer Ön Kök olarak adlandırılır.
• Arka kökler duyu sinirlerinin aksonları ile bağlantılıdır. Ön köklerden ise motor sinirler çıkar. Arka ve ön çıkıntılar arasında yer alan yan çıkıntıya otonom sinir sistemine ait sinirler bağlantı yapar.

Omuriliğin Görevleri

• Çevreden alınan uyarıları beyne, beyinden gelen impulsları da efektör organlara iletir. Duyu sinirleri beyne iletilmeden önce omurilikte çapraz yapar.
• Omurilik refleks merkezi olarak görev yapar.
• Örgü örmek, bildiğin dansı yapmak, bisiklet sürmek, yüzmek gibi alışkanlık haline gelmiş hareketleri denetler.

Refleks Nedir?

Sağlıklı her insanda görülen ve dıştan gelen bazı uyartılara karşı organizmanın oluşturduğu düşünülmeden yapılan ilk ve en kısa cevaba REFLEKS denir.

Refleks Çeşitleri

Kalıtsal Refleks: Doğuştan ve bütün insanlarda ortak olan reflekslerdir. Diz kapağı refleksi, bebeklerin annesini emmesi, göz kapağının ani ışıkta kapanması gibi.

Kazanılmış Refleksler: Sonradan, öğrenme ile kazanılan reflekslerdir. Yüzme, dans etme, araba kullanma gibi davranışlar beyin kabuğu denetiminde öğrenilir. Daha sonra omurilikten yönetilir.

İki Nöron İle Kontrol Edilen Refleksler

• Diz kapağı refleksinde sadece duyu nöronu ve motor nöronlar görev alır.
• Diz kapağının tam altına vurulduğunda oluşan impuls duyu nöronu ile omuriliğe taşınır.
• Duyu nöronu omurilikteki motor nöronu ile sinaps yapmıştır.
• Motor nöron ile bacak kaslarına iletilen impuls bacağın öne doğru hareket etmesini sağlar.

Refleks Yayı

Bir refleks tepkisinin oluşumunda impulsların izlediği yola Refleks Yayı denir.

• Çiviye basıldığında derideki duyu reseptörlerinin uyarılmasıyla duyu nöronlarında impuls oluşur. Duyu nöronu impulsu omurilikteki ara nörona iletir.
• Ara nöron, impulsu motor nörona aktarır. Motor nöronda oluşan impulslar kasa iletilir ve ayak geri çekilir.

Çevresel Sinir Sistemi

• Beyin ve omuriliğin dışında vücuda yayılmış sinirler ile bu sinirlerin hücre gövdelerinin oluşturduğu küme şeklindeki sinir düğümlerinden (Ganglion) meydana gelir.
• Merkezi sinir sistemi ile vücut arasındaki bağlantıyı sağlayan sistemdir. Beyin ve omurilikten çıkan sinirlerden ve bunlarla bağlantılı gangliyonlardan oluşur.
• Çevresel sinir sistemi duyu ve motor nöronlardan meydana gelir.
• Beyinden 12 çift sinir çıkar. Bu sinirlerden biri olan Vagus Siniri; kalp, akciğer, pankreas, mide ve bağırsakların çalışmasını düzenler. Vagus siniri parasempatik bir sinirdir. Göğüs ve karın boşluğundaki organların çalışmasını kontrol eder.
• Omurilikten 31 çift sinir çıkar. Bacaklara giden Siyatik Sinir bunlardan biridir.
• Çevresel sinir sistemi organizmaya içeriden ve dışarıdan gelen uyarıları reseptörlerle alır. Bu uyarılar duyu nöronuyla merkezi sinir sistemine taşınır.
• Merkezi sinir sisteminde bulunan ara nöron impulsun değerlendirir. Ara nöronda oluşan yanıt motor nöron ile hedef organlara taşınır ve tepki oluşması sağlanır.

• Çevresel sinir sistemi duyu bölümü ve motor bölümünden oluşur.
• Duyu bölümünde duyu nöronları görev alır.
• Motor bölümü somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi olmak üzere iki bölümden oluşur.

Somatik Sinir Sistemi

• Merkezi sinir sisteminden (beyin ve omurilikten) çıkan ve istemli çalışan kaslara (çizgili kaslar) uyarı götüren sinir sistemidir.
• Miyelinli motor nöronlardan oluşur. Bu nöronlar ile istemli olarak yaptığımız yazı yazma, yürüme,koşma gibi faaliyetler gerçekleşir.
• Somatik sinir sisteminde yer alan motor nöronların gövdeleri beyin ve omurilikte yer alırken aksonları cizgili (iskelet) kasları ile bağlantılıdır.

Otonom Sinir Sistemi

• Merkezi sinir sisteminden çıkan motor nöronlardan oluşur. Bu nöronlar düz kas, kalp kası ve salgı bezlerine uyarı götüren dolaşım, boşaltım, endokrin sistem organlarını kontrol eden sistemdir.
• Nöronları genellikle miyelin kılıf taşımaz.
• Otonom sinir sistemi isteğimiz dışında birbirine zıt çalışan sempatik ve parasempatik sinirlerden oluşur.
• Bazı salgı bezleri ve iç organların çalışmasını istemsiz olarak düzenler.

Vücut Sıcaklığının Düzenlenmesi

Vücut sıcaklığı normalin altına düştüğünde;

• Hipotalamustaki ısı merkezi uyarılır ve otonom sinir sistemine impuls gönderilir. Derideki yüzeye yakın bulunan kan damarları daralı ve bu sayede deri yüzeyindeki ısı kaybı azalır.
• Hipotalamus ayrıca somatik sinir sistem ile iskelet kaslarına impuls gönderir ve kastaki titremeyle vücut ısısı artar.

Vücut sıcaklığı normalin üzerine çıktığında;

• Hipotalamus otonom sinir sistemine impuls gönderir ve deri yüzeyindeki kan damarları genişler. Bu sayede deri yüzeyinde ısı kaybı artar.
• Terleme artar, ısı kaybı olur ve vücut sıcaklığı normale döner.